Cùng với đền tháp Po Klaong Garai và đền háp Po Romé trên địa bàn tỉnh Ninh Thuận [Parang – vương quốc Champa vùng Panduranga xưa]. Công trình kiến trúc nghệ thuật đền tháp Hòa Lai là những gì còn sót lại của một thời vàng son, rực rỡ của vương quốc Champa vùng Panduranga. Một công trình kiến túc nghệ thuật đến nay chưa có lời giải về cách xây dựng, ai là người xây nên và xây lên vì mục đích gì khi bên trong đền tháp không thờ bất kỳ một vị thần; vị vua hay người có công nào với vương quốc Champa.
Tháp Hòa Lai – công trình kiến trúc nghệ thuật Champa xưa hơn 1.000 năm tuổi
Nằm về hướng Bắc thành phố Phan Rang – Tháp Chàm khoảng 15km thuộc phận xã Bắc Phong, huyện Thuận Bắc. Tháp Hòa Lai là một công trình kiến trúc độc đáo của vùng Panduranga sau 12 thế kỷ tồn tại. Đặc biệt, đây công trình cổ kính còn tương đối nguyên vẹn trên dải đất miền Trung lịch sử.
Khác với hai ngôi tháp Po Klaong Garai [TK XII – XIII] được xây dựng theo phong cách Bình Định và Po Romé [TK XVII] theo phong cách muộn. Tháp Hòa Lai là công trình được xây dựng theo phong cách Hòa Lai của thế kỷ IX. Một phong cách kiến trúc này nổi bật với vòm cửa nhiều mũi tròn, các trụ bổ tường hình bát giác cùng lối trang trí hình lá uốn cong.
Tổng thể kiến trúc đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận [Ảnh: Kafin]
Nguyên khởi, tháp là một tổng thể kiến trúc gồm Tháp Bắc, Tháp Giữa và Tháp Nam. Hiện diện bên cạnh các công trình tháp còn là tường thành bao quanh và một lò gạch. Tuy nhiên vào cuối thế kỷ XIX, người Pháp và quan chức địa phương đã cho phá phần trên của tháp trung tâm để phục vụ quá trình nghiên cứu nên hiện nay chỉ còn lại phần nền.
Phong cách kiến trúc đền tháp Hòa Lai sau 1.000 năm xây dựng [Ảnh: Kafin]
Là công trình kiến trúc tiên phong trong thế kỷ IX tại vùng Panduranga. Cụm tháp Hòa Lai được qúy như một quần thể rất có giá trị về kiến trúc và điêu khắc của người Chăm thời bấy giờ. Chính vì điều này mà tháp mang một dấu ấn kiến trúc đặc biệt trên dải đất miền Trung.
Phong cách kiến trúc đền tháp Hòa Lai sau 1.000 năm xây dựng [Ảnh: Kafin]
Nhìn tổng thể, mỗi công trình tháp mang một nét riêng biệt, tuy nhiên chung quy lại, các công trình đều được xây dựng rất hòa hợp với nhau. Trong đó, Tháp Bắc cao, được xây bằng gạch, mặt tường gạch chạm khắc hoa văn mặt chim, thú huyền thoại, lá hoa… rất tinh xảo. Ở hướng Đông tháp có một cửa vào, 3 hướng còn lại chỉ là cửa giả. Vào trong tháp xây dựng gạch nhỏ dần lên, có các ô hình tam giác để gắn đèn khi cúng tế.
Tháp Nam cao hơn, cũng được xây bằng gạch, mặt tường gạch chạm khắc hoa văn nhưng ở dạng đang phác thảo. Toàn bộ thân tháp là một khối lập phương khỏe nhô lên từ một phần bệ vuông và đỡ cả một hệ thống các tầng nhỏ hơn.
Cửa ra vào công trình đều quay về hướng Đông [Ảnh: Kafin]
Nét đặc sắc nổi bật tại các công trình thuộc cụm tháp Hòa Lai này chính là lối trang trí hoa văn bên ngoài mặt tháp chỉ giới hạn ở vòm cửa, ở các trụ ốp, ở bộ diềm mái. Lối trang trí này vừa mang tính chức năng nhấn mạnh ấn tượng cho các thành phần cấu trúc vừa phô bày vẻ đẹp của các hoa văn.
Đền tháp Bắc trong cụm đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận [Ảnh: Kafin]
Bên cạnh lối trang trí độc đáo bên ngoài mặt tháp, các trụ cà bộ diềm mái. Những vòm cửa tò vò trùm lên trên cửa ra vào, các cửa giả và các ô khám của các tầng. Đặc biệt là vành của cửa vòm được phủ kín bằng những hoa văn hình cuộn vọt ra từ miệng của quái vật Kala trên đỉnh là một điểm nhất rất hấp dẫn.
Nét chạm trỗ độc đáo trên gạch của đền tháp [Ảnh: Kafin]
Chưa dừng lại, hình ảnh của khoảng tường giữa hai trụ ốp được phủ bằng các hình chạm khắc hoa lá; bộ diềm mái là nơi hiện diện những hoa văn tràng hoa chạy dài và hình các thần điểu Garuda đang xòe cánh. Hòa Lai quả là một công trình kiến trúc, nghệ thuật tuyệt vời.
Xứng danh đền tháp đẹp kiêu hãnh sau 1.000 năm tồn tại với thời gian [Ảnh: Kafin]
Năm 1986, trong khi khảo sát, Bảo tàng tỉnh đã phát hiện một linga bằng đá (sa thạch) ở khu vực Tháp. Đây là một phát hiện quý báu có giá trị không chỉ riêng về văn hóa mà còn là lịch sử. Quan trọng là minh chứng rõ hơn về một quá trình thịnh vượn trong việc phát triển kiến trúc, nghệ thuật và điêu khắc của vương quốc Panduranga.
[…Về tên gọi Hòa Lai: Nguồn gốc từ những biến đổi lịch sử…]
Cho đến nay, tên gọi về cụm đền tháp Hòa Lai vẫn còn là một tranh cãi lớn. Hòa Lai là tên gọi theo phong cách Hòa Lai – Phong cách tiêu biểu trong nền kiến trúc nghệ tiêu biểu Champa thế kỷ IX. Hay Hòa Lai là tên của một địa danh của Ninh Thuận khi vua Minh Mạng xuống chiếu chính thức sáp nhập vào Đại Việt?
Để giải thích cho điều này, trong quá trình khảo cổ cụm đền tháp Hòa Lai có đề cập rằng: “Ở Ninh Thuận, hiện có hai ngọn tháp Chăm đứng cạnh Quốc lộ 1A, nhưng lại được gọi là Ba Tháp, bởi trong quá khứ tại đây có ba ngôi tháp nhưng có một ngôi tháp đã bị sụp đổ nên mới có tên gọi như vậy. Ngoài tên gọi Ba Tháp, người Ninh Thuận còn gọi đây là đền tháp Hòa Lai.”
Còn trong bài viết về “Nguồn gốc địa danh…” của Chế Vỹ Tân về địa danh Hòa Lai có đề cập: “…là một địa danh ở bắc Ninh Thuận thường được gọi là Ba Tháp, thuộc xã Tân Hải, huyện Ninh Hải. Trên Quốc lộ số 1, du khách bắt gặp hai ngọn tháp Chăm cổ kính tọa lạc phía đông con đường, cách ranh giới Khánh Hòa – Ninh Thuận khoảng 8km [ngọn thứ ba đã bị đổ nát từ lâu]. Nơi đây chính là Hòa Lai. Xưa kia địa danh này mang tên là Bal Lai [thủ đô đã điêu mất]. Chính từ Bal Lai này đã được phiên âm thành Hòa Lai”.
Bằng việc giải thích này của Chế Vỹ Tân, có thể bước đầu có thể hiểu rằng, Hòa Lai là tên được phiên âm lại từ người Kinh vùng Ninh Thuận dựa theo từ Bal Lai [tên gọi của một thủ đô đã bị mất trong lịch sử].
[…Hòa Lai và Thuận Lai: Những lý giải gắn liền với phủ Ninh Thuận xưa…]
Ngoài tên gọi Hòa Lai, gần cuối thế kỷ XIX, ngay vị trí của đền tháp xuất hiện một tên gọi mới là Ninh Lai. Vậy, đâu mới là địa danh và tên gọi chính xác của đền tháp này?
Theo đó, vùng đất Ninh Thuận trước năm 1888 gọi là phủ Ninh Thuận, thuộc tỉnh Bình Thuận. Sự trực thuộc này bắt buộc các dịch trạm (trạm thông tin liên lạc) đều bắt đầu bằng chữ “Thuận”. Theo địa lý từ Bắc vào Nam lần lượt là Thuận Lai, Thuận Mai, Thuận Trinh, Thuận Lãng, …
Trong các dịch trạm này, có một dịch nằm giữa ranh giới Khánh Hòa và Bình Thuận là Hòa Thuận (tên gọi của sự ghép nối của hai chữ cuối của hai tỉnh). Không riêng gì hai tỉnh Khánh Hòa và Bình Thuận, giữa ranh giới hai tỉnh như Khánh Hòa và Phú Yên có dịch trạm Phú Hòa; Phú Yên và Bình Định có dịch trạm Bình Phú; Bình Thuận và Biên Hòa có dịch trạm Thuận Biên, …
Minh chứng cho điều này, trong cuốn “Hoàng Việt nhất thống dư địa chí của Lê Quang Định” viết năm 1806 ghi rõ: “Từ dịch trạm Hòa Thuận đi khoảng 4876 tầm (1 tầm= 2,12m, 4,876 khoảng 10 km) là đến dịch trạm Thuận Lai: “đến quán nghỉ trạm Thuận Lai, trước mặt trạm có quán nghỉ, khách đi đường có thể nghỉ lại” (chí quán cư Thuận Lai dịch. Trạm tiền hữu quán cư, hành nhân khả trú túc).
Qua khỏi trạm Thuận Lai 1600 tầm (khoảng hơn 3 km) đường đi bằng phẳng, hai bên là rừng thưa, phía tây đều là ruộng cấy lúa, phía đông có ba tòa tháp cổ, tục gọi tháp Cao Miên, nay đã đổ nát (kỳ lộ bình thản, lưỡng bàng sơ lâm, lộ tây điền trù, lộ đông hữu tam cổ tháp, tục danh Cao Miên tháp. Kim dĩ đồi hoại)”.
Tháng giêng năm Mậu Tý (1888): “phủ Ninh Thuận, nguyên vẫn lệ thuộc ở tỉnh Bình Thuận, nên trích ra cho lệ thuộc vào tỉnh Khánh Hòa. Các dịch trạm trên đất Khánh Hòa đều bắt đầu chữ “Hòa” như: Hòa Mã, Hòa Lãng, Hòa Huỳnh, Hòa Cát, Hòa Thạnh, Hòa Tân, Hòa Do, Hòa Quân.
Do lệ thuộc vào tỉnh Khánh Hòa, cho nên các dịch trạm Thuận Lai, Thuận Mai, Thuận Trinh, Thuận Lãng nằm trên phần đất phủ Ninh Thuận được đổi chữ “Thuận” thành chữ “Hòa” cho giống các dịch trạm trên đất Khánh Hòa và dịch trạm Thuận Lai được đổi thành Hòa Lai. Như vậy, trước khi tên gọi Hòa Lai xuất hiện, trên gọi trước đó của địa danh này là Thuận Lai.
[…Từ tên gọi Hòa Lai đến địa danh mới Ninh Lai…]
Tiếp tục làm rõ về địa danh Hòa Lai, trong ghi chép của tác phẩm “De Qui Nhon en Cochinchine”bởi tác giả J. Brien xuất bản năm 1893.
Dẫn lời: “Sau khi phủ Ninh Thuận nhập vào đất Khánh Hòa hơn 5 năm) cho biết là từ trạm Hòa Quân (Cam Ranh) đến trạm Hòa Lai có chiều dài là 26,620 km và ông viết về trạm Hòa Lai.”
- Brien viết:“Le tram de Hòa Lai est très vaste, construit en briques, entouré d’un mur en pierres avec une cour dallée. C’est le plus beau de tous les relais de trams de l’Annam. Nghĩa là: Trạm Hòa Lai rất rộng, xây bằng gạch, được bao quanh bằng một bức tường đá với một cái sân lát gạch. Đó là cái trạm dừng đẹp nhất trong tất cả các trạm của xứ An Nam.”
Tiếp lời: “A trois kilomètres de Hòa Lai, on trouve à gauche, sur le bord de la route, les ruines de trois tours chams, encore bien conservées et rappelant celles du Binh Đinh et de Nha Trang” (Cách Hòa Lai 3 ki lô mét, người ta tìm thấy ở phía trái, bên lề đường, phế tích 3 tháp Chàm, hãy còn giữ gìn kỹ, nhắc nhớ tới những cái[tháp] ở Bình Định và Nha Trang).
Đó là những ghi chép thực tế của J. Brien. Trước khi vua Gia Long lên ngôi vào năm 1902, tháng 3 năm Tân Sửu (1901), chúa Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) đã có một thông chiếu: “Bắt đầu đặt đạo Ninh Thuận (trích phủ Ninh Thuận và huyện An Phước tỉnh Khánh Hòa lập thành một đạo, lỵ sở đặt ở xứ Phan Rang) lấy Tri phủ Nguyễn Văn Thụy thăng làm Quản Đạo”.
Việc đưa ra thông chiếu này là do Ninh Thuận không còn trong phần đất Khánh Hòa và được nâng lên thành đạo Ninh Thuận. Đến tháng 9 năm Tân Sửu (1901) các dịch trạm như Hòa Lai, Hòa Mai, Hòa Trinh ở đạo Ninh Thuận được đổi thành Ninh Lai, Ninh Mai, Ninh Trinh để có phân biệt”.
Như vậy địa danh Hòa Lai bắt đầu xuất hiện vào năm 1888 và tồn tại đến tháng 9 năm Tân Sửu (1901) thì được đổi thành Ninh Lai. Vào thập kỷ cuối của thế kỷ XIX các nhà khảo cổ đã lấy địa danh dịch trạm Hòa Lai đặt tên cho cụm di tích Ba Tháp gần đó (cách dịch trạm Hòa Lai khoảng 3km) nên mới có tên tháp Hòa Lai.
Qua những ghi chép này có thể nói, địa danh Hòa Lai và tên gọi của tháp Hòa hiện nay hoàn toàn có nguồn gốc mang yếu tố ngôn ngữ Việt chứ không hề có chút yếu tố Chăm nào cả. Cũng có thể nói thêm, đã có một sự trùng hợp về tên gọi giữa địa danh và lối phong cách kiến trúc “Hòa Lai” của Champa khi cụm đền tháp Hòa Lai được xây dựng vào khoảng thế kỷ IX – thời kinh phong cách Hòa Lai của Champa thịnh hành nhất.
[…Đền tháp Hòa Lai trong vấn đề du lịch ngày nay…]
Hiện nay, cùng với các điểm đến nổi tiếng trên quốc lộ 1A như làng dệt Mỹ Nghiệp, làng gốm Bầu Trúc và đền tháp Po Klaong Garai. Tháp Hòa Lai là nơi tìm đến của nhiều du khách yêu thích văn hóa và nghiên cứu lịch sử. Đặc biệt, tháp là không gian lý tưởng cho những chuyến hành trình về nguồn cuốn hút khi văn hóa đang là vấn đề được chú trọng.
Đến với tháp, dù bất kỳ là thời gian nào trong ngày, nắng mưa hay râm mát. Một công trình của lối phong cách tiêu biểu thế kỷ IX từng vang tiếng lịch sử sẽ cho ta thấy nhiều điều thú vị. Đặc biệt, tháp là một nghệ thuật điêu khắc độc đáo tài tình không tưởng mà người xưa đã mày mò chế tác.
Không dừng lại ở những điều về kiến trúc nghệ thuật. Cụm tháp Hoa Lai còn thể hiện tầm nhìn xa rộng của người xưa khi biết lựa chọn và xây dựng tháp trên một không gian tiêu biểu. Đó là không gian của địa hình, của văn hóa, của chiến lược và của kinh tế sau này. Quan trọng hơn, tháp là nơi có thể nhìn thấy rõ nét về sự liên kết hệ thống tôn giáo, kiến trúc của hai tiểu vùng ngày ấy. Mà trong đó là hai vùng Khauchra [Aia Trang]: Phú Yên – Nha Trang và Vùng Panduranga [Parang – Padarang]: vùng đất Ninh Thuận – Bình Thuận là minh chứng rõ nhất.
Bằng những điều mà cụm tháp đang có được sau 12 thế kỷ hình thành và tồn tại. Tháp Hòa Lai đang là một trong những điểm đến hấp dẫn trên cùng đường Sài Gòn – Nha Trang – Ninh Thuận. Có thể nói, ty du lịch tại tháp chưa phát huy tất cả thế mạnh của mình, tuy nhiên trong tương lai đây là nơi không thể thiếu trong chương trình du lịch.
