Huế

[Review] Khám phá kiến trúc “độc” của đàn tế cổ ở Huế

Trong quần thể di tích cố đô Huế có tất cả 5 ban thờ gồm: Đàn Nam Giao, Đàn Sơn Xuyên, Đàn Xã Tắc, Đàn Tiên Nông, Đàn Tích Điện. Kiến trúc độc đáo của những chiếc bàn thờ này còn được ghi lại trong một số tài liệu cũ.

Kiến trúc theo thuyết Tam tài của Đàn Nam Giao

Đàn Nam Giao nhà Nguyễn là nơi các vua triều Nguyễn tổ chức lễ tế trời đất vào mỗi dịp xuân về, tọa lạc tại phường Trường An, thành phố Huế. Đây là chiếc bàn thờ duy nhất còn tồn tại (tuy không còn nguyên vẹn) ở Việt Nam, cũng là chiếc bàn thờ duy nhất còn tồn tại trong số nhiều bàn thờ cổ ở Huế. Đàn Nam Giao được triều Nguyễn cho xây dựng vào ngày 25 tháng 3 năm 1980. Sau khi hoàn thành, vua Gia Long đã tổ chức lễ Giao Long đầu tiên tại đây vào ngày 27 tháng 3 năm 1807.

[review] khám phá kiến trúc “độc” của đàn tế cổ ở huế

Đàn Nam Giao thời Nguyễn. Ảnh: Wikipedia.

Đàn Nam Giao triều Nguyễn là một quần thể công trình kiến trúc gồm Đàn Giao, Trại Cung, Thần Trù, Thần Kho trên một khu đất hình chữ nhật, diện tích 10ha. Trung tâm của khuôn viên đàn Nam Giao là đàn Giao Đàn quay mặt về hướng Nam, gồm 3 tầng:

Tầng trên cùng là Viên Đàn xây hình tròn, tượng trưng cho Trời. Đàn có đường kính 40,5m, cao 2,8m; xung quanh xây lan can cao hơn 0,8m, dày 0,3m, sơn màu xanh lam. Mặt tiền được lát gạch, kê 28 cột đá để mỗi tế lễ dùng một toà nhà phủ vải lam (gọi là Ốc) lên trên. Từ năm 1846 trở đi tòa nhà này được gọi là Hoàng Chùa Vũ. Bốn mặt của Viên Đàn đều có bậc thềm, thềm phía Nam 15 bậc, ba mặt còn lại 9 bậc. Đây là nơi diễn ra các hoạt động nghi lễ chính trong nghi lễ tế Nam Giao.

Tầng giữa là Phương Đàn hay còn gọi là Tùng Đàn, được xây hình vuông, tượng trưng cho Đất. Đàn dài 83m, cao 1,1m; xung quanh xây lan can cao 0,9m, dày 0,3m, sơn son thếp vàng. Khi tế Giao, người ta dựng một toà thành phủ vải vàng (gọi là Hoàng Ốc). Bốn mặt của Phương đàn đều có bậc, cả 5 bậc. Đàn này, dưới thời chúa Nguyễn, là nơi ở của mặt trời, trăng, sao, mây, mưa, gió, sấm sét, năm tháng, núi, biển, sông, đầm, thần núi ở trên núi Vua Nguyễn, thần giữ lăng và mộ cùng tất cả các vị thần trong cả nước.

Có thể thấy, kiến trúc Đàn tế Nam Giao thời Nguyễn tuân thủ nghiêm ngặt thuyết Tam tài cũng như quan niệm “Trời tròn, Đất vuông”. Đàn Nam Giao gồm ba tầng được xây dựng chồng lên nhau với nhiều hình dáng và màu sắc khác nhau. Bầu trời được Viên Đàn biểu hiện bằng lan can sơn màu xanh lam (“thiên tuế”: trời xanh). Khu đất vuông vức được Phượng Đàn đại diện với lan can bằng gỗ lim màu vàng (“hoàng”: vàng đất). Tầng dưới cùng cũng hình vuông, lan can sơn màu đỏ tượng trưng cho ông đồ (“xích”: con đỏ).

Thiên- Địa- Nhân (tức “Tam tài”: Thiên- Địa- Nhân) được thể hiện trong mối quan hệ vừa tương đối tách biệt vừa tuyệt đối. Đặc biệt, yếu tố Con người được thể hiện rất rõ ràng và khá bình đẳng với Trời Đất và các vị thần. Nhà nghiên cứu Phan Thanh Hải cho rằng “đây là đỉnh cao của tư tưởng hòa bình của Việt Nam dưới triều Nguyễn”.

Vẻ huy hoàng cổ kính của đàn Xã Tắc

Đàn Xã Tắc ở Huế được xây dựng từ thời Gia Long, tọa lạc tại phường Thuận Hòa, thành phố Huế. Năm 1806, nhà vua ra lệnh cho tất cả các trấn trong cả nước phải gửi lại đất tinh để xây dựng đàn, tượng trưng cho đất đai của đất nước. Hình dáng Đàn Xã Tắc, nằm lộ thiên, quay mặt về hướng Bắc. Quy mô bàn thờ tương đối lớn, gồm hai tầng:

Bà xã Tắc trong ảnh xưa. Ảnh tư liệu

Lớp trên cao 1,6m, hình vuông mỗi cạnh 30m làm bằng gạch gò, mặt đàn dày 0,8m, được sưu tầm từ mọi miền đất nước, gồm 12 lớp đất sỏi … mỗi lớp khoảng 15cm. dày, xung quanh sàn. hệ thống lan can, có 4 cửa đi 4 hướng có cầu thang lên xuống.

Đàn trong quá trình trùng tu. Ảnh: Internet.

Tầng dưới cao 1,23m, mỗi cạnh dài 74m, hiện sàn được nén chặt từ 6 loại đất khác nhau theo chiều ngang, tầng này cũng có lan can cao khoảng 90cm và 4 bậc theo 4 hướng như tầng trên.

Xung quanh đàn có tấm bia “Thái Xà Chi Thần” và một hồ nước lớn gọi là Minh Đường, tường thấp, có ba cửa theo hướng Đông Tây Bắc.

Một sự hy sinh được phục hồi. Ảnh: Internet.

Sau khi vua Bảo Đại thoái vị năm 1945 cũng như nhiều công trình khác của triều đại, Đàn Xã Tắc bị mất chức năng, đàn sử dụng sai mục đích, người dân bị trưng dụng làm nhà ở. Sau năm 1975, đàn biến mất hoàn toàn và chỉ còn lại tấm bia “Thái Xá Chi Thần”.

Hiện nay, đàn đã được trùng tu trở lại và hàng năm tổ chức lễ tế quy mô lớn của đình.

Bàn thờ chỉ có trong thư tịch cổ.

Sơn Xuyên Đàn được xây dựng dưới thời nhà Nguyễn, là nơi thờ các vị thần núi, thần sông của vùng đất Thừa Thiên xưa. Đàn được xây dựng vào năm 1852 thời vua Tự Đức. Việc xây dựng đàn được triều Nguyễn giao cho Bộ Công trực tiếp quản lý. Khu di tích này được xây dựng theo mô hình đàn Xã Tắc.

Theo Quốc Sử QuánKiến trúc của đàn Sơn Xuyên rất giống đàn Nam Giao và đàn Xã Tắc vì đàn Sơn Xuyên hiện nay vẫn giữ được những cấu trúc cơ bản, đặc biệt là lớp trên. Cả hai tầng của đàn Sơn Xuyên ban đầu được xây xung quanh bằng gạch vồ và đá núi, giữa chúng có đất đá dăm. Tầng trên cao trên 1m, mỗi cạnh rộng khoảng 22m; tầng dưới cao gần 0,5m, mỗi cạnh dài khoảng 45m. Tuy kích thước nhỏ hơn nhưng tỷ lệ giữa các địa tầng khá giống đàn Xã Tắc. Đàn Sơn Xuyên Đàn Sơn Xuyên được đánh giá là mô hình tốt cho việc học tập cải tạo của Xã Tắc.

Đan Sơn Xuyên hiện nay nằm trong khuôn viên Trường Tiểu học Phường Đúc (245 Bùi Thị Xuân, TP. Huế). Hiện đàn đã bị tiêu hủy, chỉ còn lại một phần do các giáo viên Trường Tiểu học Phường Đúc tự phát.

Ngoài ra, hai bàn thờ Tiên Nông và Tích Điền ở thành phố Huế chỉ còn ảnh trong thư tịch cổ. Hai bàn thờ cổ này hiện đã biến mất và chìm sâu vào lòng đất. Khả năng dựng lại những chiếc bàn thờ cổ này là không thể, đó chỉ là hình ảnh dùng để làm tư liệu, vị trí chính xác của đàn mà ngày nay các nhà khảo cổ học vẫn chưa tìm ra.